Business Management - Scope of Management

Business Management - Scope of Management

व्यवस्थापनाची व्याप्ती (Scope of Management) व्यवस्थापनाच्या विविध कार्यांमध्ये व्यापक आहे आणि त्यात विविध स्तर आणि क्षेत्रांचा समावेश होतो. सविस्तर स्पष्ट करायचं झाल्यास व्यवस्थापनाच्या व्याप्तीमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

1. **आर्थिक व्यवस्थापन (Financial Management):**

   - आर्थिक नियोजन, निधी व्यवस्थापन, गुंतवणूक नियोजन आणि आर्थिक नियंत्रण यांचा समावेश होतो.

   - लाभ-तोटा, रोकड प्रवाह, बजेटिंग आणि खर्च नियंत्रणावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

2. **मानव संसाधन व्यवस्थापन (Human Resource Management):**

   - कर्मचाऱ्यांची भरती, प्रशिक्षण, मूल्यांकन, प्रोत्साहन, वेतन व्यवस्थापन आणि कर्मचारी कल्याण यांचा समावेश होतो.

   - कामगार संबंध, कर्मचाऱ्यांची सुरक्षा आणि आरोग्य देखील यात येतात.

3. **उत्पादन व्यवस्थापन (Production Management):**

   - उत्पादनाच्या प्रक्रिया, गुणवत्ता नियंत्रण, उत्पादनाचे वेळापत्रक आणि संसाधनांचे व्यवस्थापन यांचा समावेश होतो.

   - इन्व्हेंटरी व्यवस्थापन, उत्पादनाचे नियोजन आणि उत्पादनाची क्षमता वाढवण्यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

4. **विपणन व्यवस्थापन (Marketing Management):**

   - बाजार संशोधन, विक्री रणनीति, जाहिरात, विक्री प्रमोशन आणि ग्राहक सेवा यांचा समावेश होतो.

   - उत्पादनाचे वितरण, ब्रांडिंग, पॅकेजिंग आणि विक्री चॅनलचे व्यवस्थापनही यात येते.

5. **संचार व्यवस्थापन (Communication Management):**

   - अंतर्गत आणि बाह्य संचार, माहिती व्यवस्थापन, रिपोर्टिंग आणि संवाद कौशल्य यांचा समावेश होतो.

   - संघटनात्मक संवाद, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांचा वापर आणि संचार धोरणे विकसित करणे यात येते.

6. **व्यूहरचना व्यवस्थापन (Strategic Management):**

   - दीर्घकालीन उद्दिष्टे, धोरणे विकसित करणे, अंमलबजावणी आणि नियंत्रण यांचा समावेश होतो.

   - स्पर्धात्मक विश्लेषण, बाजाराची संधी आणि धोके ओळखणे आणि व्यवसायाच्या वाढीच्या संधी शोधणे यात येते.

7. **संघटनात्मक व्यवस्थापन (Organizational Management):**

   - संस्थेची संरचना, नोकरीची भूमिका, अधिकार व जबाबदाऱ्या, कार्य विभाजन आणि समन्वय यांचा समावेश होतो.

   - संघटनात्मक संस्कृती, मूल्ये आणि धोरणांचे व्यवस्थापन यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

व्यवस्थापनाची व्याप्ती विस्तृत आणि विविधांगी आहे, ज्यामुळे कोणत्याही संस्थेची कार्यप्रणाली सुधारण्याचे आणि उद्दिष्टे साध्य करण्याचे महत्त्वाचे साधन बनते.

Business Management - Importance of Management

Business Management - Importance of Management 

व्यवस्थापनाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे सविस्तर स्पष्ट करता येईल:

1. **साधनांचे प्रभावी वापर:** व्यवस्थापनाच्या मदतीने संस्थेचे संसाधने जसे की मानव संसाधन, वित्तीय संसाधन, सामग्री संसाधन इत्यादींचा प्रभावी वापर होतो.

2. **उद्दिष्ट साध्य करणे:** व्यवस्थापन संस्था किंवा उपक्रमाच्या उद्दिष्टे साध्य करण्यात मदत करते. यामध्ये संस्थेच्या ध्येयांची योजना तयार करणे, त्या योजनेनुसार कार्य करणे आणि आवश्यकतेनुसार सुधारणा करणे यांचा समावेश होतो.

3. **संघटित कार्य:** व्यवस्थापनाच्या सहाय्याने संस्था एकत्रित कार्य करते. यामध्ये विविध विभागांच्या कार्याचे समन्वय करणे, जबाबदाऱ्या वाटप करणे आणि आवश्यक निर्देश देणे यांचा समावेश होतो.

4. **प्रेरणा आणि नेतृत्व:** व्यवस्थापक कर्मचार्‍यांना प्रेरणा देतात आणि त्यांना दिशा देतात. व्यवस्थापनाच्या मदतीने कर्मचारी आपली कार्यक्षमता वाढवू शकतात.

5. **जोखीम व्यवस्थापन:** व्यवस्थापनाच्या सहाय्याने संभाव्य जोखीमांची ओळख पटते आणि त्यांचे व्यवस्थापन केले जाते. त्यामुळे अनिश्चितता कमी होते आणि संस्थेच्या कार्यावर वाईट परिणाम होण्याची शक्यता कमी होते.

6. **संपर्क आणि संवाद:** व्यवस्थापनाच्या सहाय्याने संस्था व बाह्य घटकांमध्ये संपर्क आणि संवाद प्रभावीपणे साधला जातो. त्यामुळे संस्था बाह्य परिस्थितींशी सुसंगत राहू शकते.

7. **नवीनता आणि सुधारणा:** व्यवस्थापन संस्थेत नवीनता आणण्यास आणि सतत सुधारणा करण्यास प्रोत्साहित करते. यामुळे संस्था स्पर्धात्मक स्थितीत राहू शकते.

8. **सामाजिक जबाबदारी:** व्यवस्थापनाच्या मदतीने संस्था सामाजिक जबाबदारीचे पालन करते. त्यामुळे समाजातील विविध घटकांशी संस्था चांगले संबंध राखू शकते.

एकंदरीत, व्यवस्थापन संस्था किंवा उपक्रमाच्या यशस्वीतेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे असते. योग्य व्यवस्थापनाच्या मदतीने संस्था आपली उद्दिष्टे साध्य करू शकते आणि संसाधनांचा योग्य वापर करून समाजाला फायदेशीर ठरते.

Business Management - Functions of Management

Business Management - Functions of Management व्यवस्थापनाची कार्ये ही व्यवस्थापन प्रक्रियेत महत्त्वपूर्ण घटक आहेत. खालीलप्रमाणे व्यवस्थापनाची प्रमुख कार्ये आहेत:

1. **नियोजन (Planning)**:

   - **उद्दिष्टे ठरवणे**: संस्थेच्या दीर्घकालीन आणि अल्पकालीन उद्दिष्टांचे निर्धारण करणे.

   - **कृती योजना तयार करणे**: उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी विविध कार्यांची योजना बनवणे.

   - **साधनसंपत्तीचे व्यवस्थापन**: साधनसंपत्ती (मनुष्यबळ, वित्तीय संसाधने, सामग्री, तंत्रज्ञान) यांचा वापर कसा करायचा ते ठरवणे.

   - **अनुमान लावणे**: भविष्याच्या घटनांचा अंदाज घेणे आणि त्यानुसार कार्ययोजना बनवणे.

2. **संघटन (Organizing)**:

   - **संरचना बनवणे**: संस्थेच्या कार्यांची विभागणी करणे.

   - **जबाबदाऱ्या वाटणे**: कामांचे विभाग आणि जबाबदाऱ्या ठरवणे.

   - **संसाधनांचे वितरण**: संसाधनांचा योग्य वापर सुनिश्चित करणे.

   - **समन्वय साधणे**: विविध विभागांमध्ये समन्वय साधणे.

3. **नेतृत्व (Leading)**:

   - **प्रेरणा देणे**: कर्मचार्‍यांना प्रेरित करणे, त्यांना उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.

   - **मार्गदर्शन करणे**: कर्मचार्‍यांना योग्य दिशेने मार्गदर्शन करणे.

   - **संवाद साधणे**: कर्मचार्‍यांशी संवाद साधणे, त्यांच्या अडचणी आणि समस्या जाणून घेणे.

   - **टीमवर्क वाढवणे**: एकत्रित काम करण्याची भावना वाढवणे.

4. **नियंत्रण (Controlling)**:

   - **कामाचे मापन करणे**: कार्यप्रदर्शनाचे मापन करणे आणि ते उद्दिष्टांशी तुलना करणे.

   - **तपासणी करणे**: कार्ये योग्य प्रकारे पार पाडली जात आहेत का ते पाहणे.

   - **सुधारणा सुचवणे**: कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी आवश्यक सुधारणा सुचवणे.

   - **अहवाल तयार करणे**: कार्यप्रदर्शनाचे अहवाल तयार करणे आणि त्यावर आधारित निर्णय घेणे.

व्यवस्थापनाच्या या चार कार्यांमुळे संस्थेच्या उद्दिष्टांची पूर्तता अधिक सुलभ, संगठित आणि प्रभावीपणे केली जाऊ शकते. हे सर्व कार्ये परस्परावलंबी असून एकमेकांना पूरक आहेत.

Business Management - Planning

नियोजनाचे (Planning) अनेक फायदे आहेत, ज्यामुळे कोणत्याही कार्याचे व्यवस्थापन अधिक सुकर आणि प्रभावी बनते. खाली नियोजनाचे काही प्रमुख फायदे सविस्तर दिले आहेत:

1. **उद्दिष्टे स्पष्ट होतात**:

   - नियोजनामुळे संस्थेचे उद्दिष्टे स्पष्ट होतात व त्यांचे उद्दिष्टे निश्चित करणे सोपे होते.

   - त्यामुळे कर्मचारी आणि व्यवस्थापन एकाच दिशेने कार्य करतात.

2. **साधने आणि संसाधनांचा योग्य वापर**:

   - नियोजनामुळे उपलब्ध साधने आणि संसाधनांचा प्रभावी वापर होतो.

   - अवांछित खर्च आणि नुकसान टाळता येते.

3. **जोखमीचे व्यवस्थापन**:

   - संभाव्य आव्हाने आणि जोखीम ओळखणे आणि त्यावर उपाययोजना करणे सोपे होते.

   - यामुळे आकस्मिक घटनांचा प्रभाव कमी होतो.

4. **सुसंगतता आणि समन्वय**:

   - नियोजनामुळे विविध विभाग आणि कर्मचारी यांच्यातील सुसंगतता वाढते.

   - एकत्रित प्रयत्नांमुळे कार्यक्षमता वाढते.

5. **निर्णय घेण्याची प्रक्रिया सुधारते**:

   - नियोजनामुळे विविध पर्यायांचा अभ्यास करता येतो आणि त्यातले सर्वोत्तम पर्याय निवडता येतात.

   - यामुळे निर्णय अधिक योग्य आणि प्रभावी होतात.

6. कार्यप्रगतीचे मोजमाप आणि नियंत्रण:

   - ठरवलेल्या उद्दिष्टांप्रमाणे प्रगती मोजता येते.

   - नियोजनामुळे कार्यप्रगतीचे नियमित निरीक्षण करता येते आणि आवश्यक तेथे सुधारणा करता येते.

7. **संकटकालीन तयारी**:

   - नियोजनामुळे आकस्मिक संकटांच्या वेळी तत्काळ आणि योग्य प्रतिसाद देता येतो.

   - संकटकाळी संस्थेचे कामकाज सुरळीत चालू राहते.

8. **सृजनशीलता आणि नावीन्यतेला चालना**:

   - नियोजनामुळे नवीन कल्पना आणि सृजनशीलतेला प्रोत्साहन मिळते.

   - व्यवस्थापनाचे विविध पैलू तपासून पाहण्याची संधी मिळते.

9. **कर्मचार्‍यांमध्ये प्रेरणा आणि आत्मविश्वास**:

   - स्पष्ट उद्दिष्टे आणि व्यवस्थापनामुळे कर्मचारी प्रेरित होतात.

   - त्यांच्या कामाची दिशा आणि उद्दिष्टे ठरल्यामुळे आत्मविश्वास वाढतो.

10. **दीर्घकालीन यश**:

   - नीट आणि संगणित नियोजनामुळे संस्था लांबकालीन यश मिळवते.

   - बाजारातील बदल आणि स्पर्धा यांना तोंड देण्यासाठी संस्था तयार होते.

यासारखे विविध फायदे नियोजनामुळे मिळू शकतात, जे कोणत्याही कार्यक्षेत्रातील यशासाठी अत्यंत महत्त्वाचे असतात.

Business Management - Planning - नियोजनाचे प्रकार

 नियोजनाचे विविध प्रकार आहेत, ज्यात प्रत्येकाचा विशिष्ट उद्देश आणि प्रक्रिया असते. मुख्य प्रकारांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

1. दीर्घकालीन नियोजन (Long-term Planning): हा प्रकार 5 वर्षांपेक्षा जास्त काळाच्या उद्दिष्टांसाठी केला जातो. यामध्ये संस्थेच्या भविष्याची दिशा आणि धोरणे निश्चित केली जातात.

2. मध्यमकालीन नियोजन (Medium-term Planning): हा प्रकार 1 ते 5 वर्षांच्या उद्दिष्टांसाठी असतो. यामध्ये साध्य करण्यायोग्य आणि मोजण्याजोग्या उद्दिष्टांची आखणी केली जाते.

3. तात्कालिक नियोजन (Short-term Planning): हा प्रकार सहसा एका वर्षाच्या आत साध्य होणाऱ्या उद्दिष्टांसाठी असतो. यात सामान्यतः दिवसेंदिवस किंवा महिन्याच्या उद्दिष्टांची आखणी केली जाते.

4. व्यूहरचना नियोजन (Strategic Planning): यात संस्थेच्या दीर्घकालीन उद्दिष्टांसाठी रणनीती तयार केली जाते, जी संस्थेच्या वाढीच्या दिशेने मार्गदर्शन करते.

5. कार्यात्मक नियोजन (Operational Planning): यात दररोजच्या कामांच्या आयोजनाचा समावेश असतो, ज्यामुळे दीर्घकालीन उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कर्तव्यात सुधारणा होते.

6. आकस्मित नियोजन (Contingency Planning): या प्रकारात अनपेक्षित आपत्ती किंवा आव्हानांच्या परिस्थितीत कसे कार्य करायचे याचे नियोजन केले जाते.

हे विविध प्रकार एकत्रितपणे कार्य करतात आणि संस्थेच्या सर्व स्तरांवर कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी महत्त्वपूर्ण असतात.

Business Management - Planning - नियोजनाची प्रक्रिया

नियोजनाची प्रक्रिया म्हणजे संस्थेच्या उद्दिष्टांची प्राप्ती करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या उपाययोजना आणि कृतींचे व्यवस्थापन. नियोजनाची प्रक्रिया सविस्तर खालीलप्रमाणे आहे:

1. **उद्दिष्ट निश्चित करणे (Setting Objectives)**:

    - संस्थेच्या उद्दिष्टांची स्पष्टता आवश्यक आहे.

    - उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी ठोस, मोजण्याजोगी, साध्य करण्याजोगी, संबंधित आणि कालबद्ध असावी.

2. **पर्यायांचे विश्लेषण (Analyzing Alternatives)**:

    - उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी विविध पर्यायांचा विचार करणे.

    - प्रत्येक पर्यायाचे फायदे आणि तोटे तपासणे.

3. **पर्यायांची तुलना (Comparing Alternatives)**:

    - पर्यायांची तुलना करून सर्वोत्तम पर्याय निवडणे.

    - तुलना करताना विविध निकषांचा विचार करणे, जसे की खर्च, वेळ, उपलब्ध साधने इत्यादी.

4. **पर्याय निवडणे (Selecting the Best Alternative)**:

    - सर्वांत उपयुक्त आणि फायदेशीर पर्याय निवडणे.

    - निवडलेला पर्याय संस्थेच्या उद्दिष्टांना साध्य करण्यास कसा उपयुक्त ठरेल याचा विचार करणे.

5. **अंमलबजावणी योजना (Implementing the Plan)**:

    - निवडलेल्या पर्यायाची अंमलबजावणी करणे.

    - अंमलबजावणीसाठी आवश्यक साधने, कर्मचारी, आणि वित्तीय स्रोत उपलब्ध करून देणे.

6. **नियंत्रण आणि सुधारणा (Monitoring and Controlling)**:

    - नियोजनाच्या अंमलबजावणीची तपासणी करणे.

    - कोणतेही विचलन आढळल्यास सुधारात्मक उपाययोजना करणे.

7. **प्रतिक्रिया आणि पुनर्विचार (Feedback and Review)**:

    - संपूर्ण प्रक्रियेचे मूल्यमापन करणे.

    - उद्दिष्ट साध्य झाल्याचे तपासणे आणि आवश्यकतेनुसार सुधारणा करणे.

ही प्रक्रिया नियमितपणे पुनरावलोकन करून अद्ययावत ठेवणे आवश्यक आहे. नियोजनाच्या प्रक्रियेमुळे संस्थेला त्यांच्या उद्दिष्टांची प्रभावीपणे साध्य करण्यास मदत होते.

एसपीडीएम महाविद्यालयात रसायनशास्त्र विभागातर्फे विद्यार्थ्यांसाठी एक दिवसीय ई-लर्निंग कार्यशाळा संपन्न

शिरपूर येथील एस.पी.डी.एम. महाविद्यालयाच्या रसायनशास्त्र विभागातर्फे राष्ट्रीय स्तरावर विद्यार्थ्यांसाठी  एक दिवसीय ई लर्निंग कार्यशाळा रविवारी दि.१६ ऑगस्ट २०२० रोजी घेण्यात आली. महाविद्यालयाचे प्राचार्य डॉ.एस. एन.पटेल यांच्या अध्यक्षतेखाली तसेच डॉ.एम.के.पटेल, उपप्राचार्य पीएसजीव्हीपीएम कॉलेज, शहादा यांच्या प्रमुख उपस्थितीत कार्यशाळेचे उदघाटन झाले.

कोरोना महामारी काळात अशा प्रकारच्या वेगवेगळ्या कार्यशाळा, वेबीनार चे आयोजन करून विद्यार्थ्यांना व पालकांना धीर देण्याचे काम एसपीडीएम महाविद्यालयाने केले असे असे मत डॉ.एम.के.पटेल यांनी मांडले. ऑनलाईन टीचिंग करत असतांना विद्यार्थ्यांना कुठलीही अडचण येणार नाही असा विश्वास प्राचार्य डॉ.एस.एन.पटेल यांनी व्यक्त केला.

कार्यक्रमाचे समन्वयक व प्रमुख वक्ते प्रा.लखन चौधरी यांनी गुगल क्लासरूमसाठी मोबाईलचा प्रभावीपणे वापर कसा करावा या बद्दल सखोल मार्गदर्शन केले. देश पातळीवर ३३०० च्यावर विद्यार्थ्यांनी कार्यशाळेस झूम व यूट्युब च्या माध्यमातून सहभाग नोंदवला. कार्यक्रमाचे प्रास्ताविक प्रा.एस.पी.महिरे यांनी केले. कार्यक्रमाचे सुत्रसंचलन प्रा.परेश पाटील यांनी केले, तर डॉ.संदीप चौधरी यांनी आभार मानले.  

कार्यक्रमास उपप्राचार्य प्रा.डी.बी.पाटील, उपप्राचार्य डॉ.एम.व्ही.पाटील, आयक्युएसी समन्वयक प्रा.डॉ.दिनेश भक्कड, प्रा.संदीप सोलंकी , प्रा.किशोर राजपूत, प्रा.व्ही बी.महाले, प्रा.डी.बी.सोनवणे, डॉ.शरद पाटील तसेच श्री.भुषण कुवर आदीचे सहकार्य लाभले.